Сэтгэцийн шалтгаант толгой эргэх зовуурь нь олон талт, нийлмэл шинж чанарыг агуулдаг тул чих хамар хоолой,мэдрэлийн болон сэтгэцийн эмчийн анхаарлыг татдаг. Толгой эргэлтийн шалтгаанд суурилсан ангиллын дагуу:1) Байршлаас хамаарах хоргүй толгой эргэлт, 2) Сэтгэцийн шалтгаант толгой эргэлт, 3) Cуурийн мигрень, 4)Вестибуляр нейронит зэрэг хэлбэрүүдэд хуваагдана. Нийт толгой эргэлтийн шалтгааны дотор 2-р байрандсэтгэцийн шалтгаант толгой эргэлт ордог. Ийнхүү энэ хэлбэрийн толгой эргэлт харьцангуй элбэг тохиолдох боловчоношлох асуудал эмч нарын дунд хангалттай биш байна. Сэтгэцийн шалтгаант толгой эргэлтийг оношлоход юуныөмнө үүдэвчийн тогтолцооны эмгэг, органик гаралтай тэнцвэрийн өөрчлөлт, ухаан алдалт, муужралт зэргийгүгүйсгэх шаардлагатай. Дараа нь тухайн зовуурь нь стресс, сэтгэл хөдлөлийн өөрчлөлт, айдас-түгшүүр, сэтгэлгутралтай холбоотой эсэхийг тодруулна. Суурь сэтгэцийн эмгэгээс хамааран эмчилгээг чиглүүлэх хэрэгтэй.Сэтгэцийн шалтгаант толгой эргэлтэнд эхний сонголтын эм нь СЭØСС антидепрессант ба цөөн тохиолдолдГЦА-г хэрэглэнэ. Сэтгэл засал эмчилгээг хийх нь үр дүнтэй.

Эмнэлэгийн практикт толгой эргэх эмгэг элбэг тохиолдох бөгөөд түүнийг зөв оношилж, эмчлэх нь чухал байдаг. Толгой эргэлтийг захын ба төвийн гаралтай гэж хуваан авч үздэг. Төвийн гаралтай толгой эргэлтийн шалтгаанд тархины багана, багатархины цус харвалт, шигдээс, хавдар, гэмтэл, миелингүйжих өвчин, мөн бодисын солилцооны эмгэг, удамшлын өвчин, мигрень, эпилепсийн уналт зэрэг багтана. Нуруу-суурийн артерийн цусан хангамжийн дутагдал нь тархины багана, багатархины үйл ажиллагааг алдагдуулснаар толгой эргэлт болон бусад голомтот шинжүүдийг үүсгэдэг. Толгой эргэлттэй хавсрах мигрень толгой өвдөлтийг олон улсын толгой өвдөлтийн 3-р ангилалд бие даасан хэлбэр болгон вестибуляр мигрень хэмээн нэрлэж бичих болсон. Вестибуляр хэсэгчилсэн эпилепсийн үед хэдэн секундээс хэдхэн минут хүртэл үргэлжлэх толгой эргэлт үүсдэг. Гүүр-багатархины булангийн хавдар, тархины багана, багатархины хавдар, хавдрын үсэрхийлэл зэрэг эмгэгийн үед толгой эргэх, тэнцвэргүйдэх шинж элбэг тохиолдоно. Ховор тохиолдох удамшлын болон бодисын солилцооны эмгэгүүдийн үед толгой эргэлтээс гадна өвөрмөц нүдний хөдөлгөөн, голомтот шинжүүд илэрдэг. Төвийн гаралтай толгой эргэлт нь нистагмтай хавсрах бөгөөд үүнийг габапентин, мемантин зэрэг эмээр эмчлэх боломжтой.

BPPV is the most common cause of vertigo of peripheral origin, accounting for nearly 20% of all vestibular complaints. Patients with this condition typically complain of brief episodes of vertigo brought on by head positioning. The specific characteristics of BPPV are critical provocative positioning with the affected ear dependent, rotary nystagmus toward the dependent ear, a brief 1- to 5-second latency prior to onset, limited duration of 10 to 30 seconds, reversal on assuming an upright position, and fatigability of the response. The presence of these findings essentially confirms the diagnosis. The pathophysiology of BPPV is thought to be due to two proposed mechanisms. The first, called canalolithiasis, proposes that the movement of endolymphatic densities or otoconia during positional testing subsequently causes displacement of the cupula of the posterior semicircular canal. The second, called cupulolithiasis, proposes that otoconia are bound into the cupula, the so-called cupulolithiasis, and with position testing the cupula is deflected. The evaluation of patients with suspected BPPV includes a history and an ear, nose, and throat examination. The neurotologic examination should also be performed, including the Dix-Hallpike maneuver. Management of BPPV begins with a careful explanation to the patient of the nature of the illness. Patient should undergo the particle positioning maneuver. In this maneuver, the patient is moved through a sequence of head positions that are thought to cause the movement of the free-floating particles from the posterior canal into the utricle.

Меньерийн өвчнийг өөрөөр шалтгаан тодорхойгүй гидропс гэх бөгөөд энэ нь толгой эргэлт, мэдрэхүй- мэдрэлийн дүлийрэлт, чихний шуугиан, чихээр дүүрэх шинжүүдээр илэрдэг. Энэ өвчний патофизиологи, оношлогооны арга, эмчилгээ зэрэг олон асуудлууд маргаантай байдаг. Онош тавихын тулд төсөөтэй эмгэгүүдийг үгүйсгэх шаардлагатай.

Системийн олон тооны шалтгаанүүд нь үүдэвчийн тогтолцооны төвийн болон захын бүтцэд эсвэл хоёуланд нь нөлөөлж толгойн эргэлт үүсгэдэг. Эдгээр шалтгаануудад эмийн, гипотензи, пресинкоп, халдварын өвчин, дотоод шүүрлийн, васкулит зэрэг олон бүлэг шалтгаан багтдаг. толгойн эргэлт үүсгэх нөлөөтэй эмийн бодисуудыг вестибулотоксик эмүүд гэх бөгөөд жинхэнэ толгойн эргэлт бий болгож болно. Пресинкоп, байршлын гипотензи нь толгойн эргэлт үүсгэх нь маш элбэг. Пресинкоп нь ухаан алдах гэж байгаагаа мэдэрч буй байдал юм. Өвчтөнд нүд харанхуйлах, хөл нугаларах, царай цайх, хүйтэн хөлс гарах шинжүүд илрэнэ. Жинхэнэ толгойн эргэлтээс ялгаатай нь хөдөлгөөний гажуудал үүсэхгүй. Ортостатик гипотензи гэдэг нь 3 минут зогсоо байрлалд байхад систолын даралт 20мм муб-аас, диастолын даралт 10мм муб-аас доошгүйгээр буурахыг хэлнэ. Энэ нь шинж тэмдэгтэй буюу шинж тэмдэггүй байж болно. Шинж тэмдэг бүхий ортостатик гипотензийн үед даралт их хэмжээгээр буурах нь олон. Толгойн эргэлт үүсгэдэг дотоод шүүрлийн эмгэгт чихрийн шижин, бамбай булчирхайн дутагдал (гипотиреоз) ордог. Чихрийн шижин нь вегетатив невропати, ортостатик гипотензи үүсгэдэг. Гипотиреозын үеийн толгойн эргэлт өвөрмөц шалтгаангүй ч вестибулопати, сонсгол буурах эмгэгүүдтэй хавсардаг. толгойн эргэлтийн хөдлөл нь зөвхөн 1 тогтолцооны алдагдал биш юм. Олон мэдрэхүйн дутмагшил нь баримжаалал, тэнцвэрийн алдагдалд хүргэж, толгойн эргэлт үүсгэнэ. Энэ нь хараа муудсан (cataracts), сонсгол муудсан (presbycusis), гүний мэдрэхүй алдагдсан (peripheral neuropathy) ахимаг настанд тохиолдох нь элбэг.

Инсульт (харвалт) – мэдрэл судлалын нэн онцгой асуудал бөгөөд үхлийн шалтгааны дотор 3-р байр, тэнэгрлийн шалтгаанд 2-р байр эзэлж, Өрнөдийн орнуудад жил тутам 1 сая хүн амд 2400 харвалт, 500 цус хомсдох дайралт гарч байгаагаас харвалттай өвчтөний гуравны нэг нь нас барж, бараг тэн хагасаас илүү хувь нь (75%) хөдөлмөрийн чадвараа алдаж байна. Харвалттай өвчтөнд үзүүлэх яаралтай тусламжийн бүх шатанд цаг хугацаа (амь нас, үйл ажиллагааны сэргэлтэнд) шийдвэрлэх нөлөөтэй учир өнөөдөр дэлхийн инсультийн төвүүд “цаг хугацаа – тархи” гэсэн уриаг дэвшүүлж, тархины цус хомсдох харвалтын оношлогоо, эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх асуудалд шинэ чиглэл баримтлахыг зөвлөж байна. Инсультийн оношлогоонд өндөр мэдрэмж бүхий арга техник нэвтэрч байгаа ч, үнэ өртөг өндөр, эмчилгээний шинэ аргууд дэвшигдэж буй ч, сонголт нарийн, эсрэг заалт олон, тромб хайлуулах үр дүнтэй эмчилгээг сонгоход цаг хугацаанаас өрсөх шаардлагатай болдог. Дэлхийн инсультийн төвүүдэд мэдрэл, зүрх-судас, мэдрэлийн мэс засал, сэхээний эмч, тусгай бэлтгэгдсэн сувилагч, нөхөн сэргээлтийн эмч нараас бүрдсэн мэргэжлийн баг ажиллаж, харвалттай өвчтөнд цаг алдахгүй эрчимт эмчилгээний тусламж үзүүлэх болсон нь бага хохиролтой давж, үйл ажиллагааны гүнзгий алдагдалд хүргэхгүй эрүүл мэндийг сэргээх боломжинд хүрч байна.

Удиртгал Тархмал хатуурал (Multiple Sclerosis) нь тархи, нугасны янз бүрийн хэсгийг хамран гэмтээж, олон тооны голомтот шинжүүдээр илэрдэг, сэдрэх, даамжрах явцтай, мэдрэлийн тогтолцооны миелингүйжих өвчин юм. Энэ өвчин дэлхийн хүн амын дунд өргөн тархалттай, зонхилон 20-40 насны ид хөдөлмөрийн чадвартай хүмүүс өвчлөх ба эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс 2-3 дахин илүү өртөгдөнө. Орчин үед дэлхийн олон оронд хийгдсэн судлагааг үндэслэн, тархмал хатуурлын тархалтын үзүүлэлтийг газарзүйн онцлог, угсаатны амьдралын хэвээс хамааруулан, 3 бүсэд хуваан авч үзэж байна (5). Өндөр эрсдлийн бүсэд өвчлөлийн давтамж 100000 хүн амд 50-иас дээш тоогоор (Өрнөд ба Төв Европ, Канадын өмнөд хэсэг, АНУ-ын хойд хэсэг, Австралийн өмнөд хэсэг, Шинэ Зеланди, Скандинавын орнууд); дунд зэргийн эрсдлийн бүсэд өвчлөл 100000-д 10-50 хүртэл (АНУ-ын төв ба өмнөд хэсэг, Хавайн арал, Өмнөд Европ, Израйль, Өмнөд Африкийн цагаан арьстнууд, Украины өрнөд, хойт хэсэг, Оросын европын хэсэг, Алс Дорнод); бага эрсдлийн бүсэд өвчлөлийн давтамж 100000-д 10-аас цөөн тохиолдол бүртгэгдэнэ (Азийн орнууд, Өмнөд Америкийн хойт хэсэг, Аляск, Гренланди, Карибийн тэнгэсийн сав, Мексик, Африкийн ихэнх хэсэг, Ойрхи ба Дундад Дорнодын орнууд). Эндээс үзэхэд, Өмнөдөөс Хойт Өргөрөг, Дорнодоос Өрнөд Уртрагийн чиглэлд ойртох тусам тархмал хатуурлын гаралт ихэсдэг ерөнхий хандлага ажиглагдаж байна. Дэлхийн бөмбөрцгийн хойт бүсийн орнуудад энэ өвчний тархалт 100000 хүн ам тутамд дунджаар 60-100 тохиолдол бүртгэгдэж, жилд гарах шинэ өвчлөлийн тоо дунджаар 100000:3 ногддог байна (3). Монгол улсын хүн амын дунд явуулсан мэдрэлийн органик өвчнүүдийн тархалзүйн судлагаагаар тархмал хатуурал 100000 хүн амд 2-3.0 (1, 2), Улаанбаатар хотын хүн амд 5.0 (3) бүртгэгдсэн нь энэ өвчин манай орны хувьд цөөнгүй тохиолддогийг харуулж буй үзүүлэлт мөн. Тархмал хатуурлыг бүх талаас нь хандаж судлах нь орчин үеийн эмнэлзүйн мэдрэл судлалын нэн тулгамдсан асуудлын нэг мөн. Өнөө үеийг хүртэл тархмал хатуурлын шалтгаан, эмгэгжамын олон асуудал тодорхой бус, миелингүйжих процессын оньсон түлхүүр бүрэн тайлагдаагүй, эмчилгээний олон арга, чиг хандлагууд ч маргаантай байгаа билээ. Миелингүйжих өвчинд нэрвэгдсэдийн хөдөлмөрийн чадварыг дэмжих явдал эрүүл мэнд, анагаах ухааны гол асуудлын нэг хэвээр байна. Монгол орны хувьд тархмал хатуурлын тархалзүйн үзүүлэлтийн бүс нутгийн онцлог, яс угсаатны өвөрмөц хамаарлын талаархи мэдээлэл хомс, эмнэлгийн тусламж хангалтгүй, олон өвчтөн зохих ёсны эмчилгээг авч чадахгүй байна. Урьд ч, одоо ч тархмал хатуурлыг зөв оношлох асуудалд ташааралтай хандсаар ирсэнийг тэмдэглэж, чухам энэ асуудалд бид эмч, мэргэжилтний анхаарлыг хандуулахыг зорьсон юм.

Судалгааны ажлын үндэслэл: Манай улсын мэдрэл судлалын практикт 1967 оноос оношлогдож эхэлсэн тархмал хатуурал(TX) нь ид залуу насны хүмүүсийг өвчлүүлж, эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулаад зогсохгүй, амь насыг хөнөөх аюултай өвчин юм. Манай улсын хүн амын мэдрэлийн өвчний тархалтын судалгаагаар(Г.Цагаанхүү 1993) тархмал хатуурал(TX) өвчин 100000 хүн амд 15-20 тохиолдож байгаа нь Х.Г.Ходосын азид хийсэн судалгааны үзүүлэлттэй тохирч, уг өвчин манай хүн амын дунд багагүй тохиолдож байгааг харуулав. Манай судлаачдаас тархмал хатуурал(TX) өвчний талаар 1990 оноос эхлэн (Г.Цагаанхүү 1993, Д.Өлзийбаяр,Л.Отгонбаяр нар 1993, Р.Амарбаясгалан 1992, П.Дуламрагчаа 1995)судалгааны ажлыг хийж, бүтээлүүд гарч байгаа боловч энэ нь эхлэлийн шатандаа явагдаж байна. Халдвар харшлын хүчин зүйл дархлалын өөрчлөлт дээр суурилсан өвчин давамгайлж буй өнөө үед бидний хийсэн судалгаагаар уг өвчин ихсэх хандлага ажиглагдаж байгаа нь өөрийн оронд тархмал хатуурал(TX) өвчний тархалт, эмнэлзүй, оношлогоо, эмчилгээний асуудлыг нарийвчлан судалж, шийдэх явдал зайлшгүй тавигдан гарч, энэ нь бидний судалгааны үндэс болж байна.

УДИРТГАЛ Хүний организмын амьд оршин тогтнох, эрүүл явах үндсэн судсыг атгаж байдаг хэсэг бол автономит мэдрэлийн хэсэг билээ[22]. Анагаах ухаанд вегетатив мэдрэлийн системийг судлахдаа өвчний тархалт, эмнэлзүйн онцлог[29], тархины цахилгаан бичлэгийг [73] дүгнэх зэргээр судалдаг боловч энэ нь тархины үйл ажиллагааг бүрэн гүйцэд судлах, тархины бүтцүүдийн уялдаа холбоог нарийн тогтоох, тархины шинж төрхийг бүрэн тодорхойлох, өвчний эмгэг жамыг нарийн судлах, эмчлэхэд учир дутагдалтай юм[6]. Вегетатив мэдрэлийн системийг системийн динамик загварчлалын болон системийн анализын аргаар судалсан судалгаа Монгол улсад одоогоор хийгдээгүй байна. Хүний биед өөрчлөлт орсон анхны шинж тэмдэг вегетатив мэдрэлийн үйл ажиллагаанд хамгийн түрүүнд илэрдэг. Жишээ нь уушигний өвчтэй хүн амьсгаадаж , зүрх судасны өвчтэй хүн даралт нь ихсэж, судасны цохилтын тоо, хэмнэл өөрчлөгддөг. Дотор эрхтний үйл ажиллагаа бол вегетатив мэдрэлийн толь, дотрын өвчин вегетатив мэдрэлд нөлөөлдөг ба вегетатив мэдрэл нь эргээд дотор эрхтнийг зохицуулдаг[29]. Вегетатив мэдрэлээс ангид эрхтэн нэг ч үгүй. Вегетатив мэдрэлийг судлах нь өвчнийг оношлох, эрүүл оршиход туйлын их ач холбогдолтой бүтэц юм[21]. Өөрийн орны болон гадаадын анагаах ухааны эрдэмтдийн бүтээлүүдийг судалж байхад мэдрэлийн өвчнүүд, түүний эмнэл зүйн хэлбэрүүд, өвчний тархалт, эмчилгээ зэрэг сэдвүүдээр хийсэн судалгаагаар арвин, харин вегетатив мэдрэлийн үйл ажиллагаа, өвчлөлийн талаар харьцангуй цөөн байгаа нь вегетатив мэдрэлийг судлахад түвэгтэй, тун нарийн нийлмэл систем гэдэг нь тодорхой. Анагаах ухаанд вегетатив мэдрэлийн системийг судалж байгаа арга нь асуумж, үзлэг, сорилгын аргууд, тархины цахилгаан бичлэгийн аргууд байна. Энэ аргууд нь вегетатив мэдрэлийн үйл ажиллагаа, түүний доголдол, вегетатив төвүүдийн харилцан уялдаа, өвчнийг эрт оношлох, үе шатыг тогтоох, ялангуяа урьдчилан сэргийлэх тал дээр учир дутагдалтай хэдий ч үүнээс илүүгээр вегетатив мэдрэлийн системд дөхөн очих, туршилт хийх боломж тун бага юм. Вегетатив мэдрэл нь өөрөө нарийн нийлмэл систем юм. Энэ чухал системийг бусад системийн нэгэн адилаар системийн онол, зарчмаар нь авч үзвэл туйлын дөхөм бөгөөд хялбараар асуудлыг шийдэж болох ажээ[16]. Сүүлийн жилүүдэд нийлмэл системийн талаар туршилтын ба онолын судалгаа өргөжин хөгжиж, нийлмэл системийг тархитай адилтган судлахдаа анагаах, физик, хими, математик, компьютерын ухаан гэх мэт шинжлэх ухааны олон салбаруудын судлаачдын хамтарсан хөдөлмөрийн дүнд амжилтанд хүрч байна[8]. Иймд тархи нь шинжлэх ухааны хоорондын гэж ярьдаг судалгааны тийм талбар болоод байгаа юм[67]. Бид тархийг янз бүрийн хэсгүүдэд хуваан үзэж, бүр нейрон, эсээр нь судалдаг боловч эдгээрийн суурь болсон биомолекулын түвшин, эсийн дотор ба хоорондох олон тооны химийн, цахилгаан химийн урвалууд, тэдгээрийн зохицол, удирдлага, сэтгэхүй энэ бүгд оньсого хэвээр байна[2]. Энэ нь тархи бол туйлын нарийн нийлмэл, багтаамж цар хүрээ үлэмж өргөн, хүршгүй эмзэг байдагтай холбоотой юм. Бид систем динамикийн загварчлалаар вегетатив мэдрэлийн үйл ажиллагааг судалснаар тархины хүршгүй газар ч очих боломж нээгдэх юм[4]. Энэ зарчмыг орчин үед бүх шинжлэх ухааны салбарт өргөн ашиглаж эхэлсэн бөгөөд ялангуяa анагаах ухаанд ч чухал ач холбогдолтой юм. Хүний бие дээр янз бүрийн туршилт судалгаа хийх нь туйлын хязгаарлагдмал байдаг. Бид оюуны загварыг байгуулан ашигласнаар бараг хүний организм дээр ажиллаж буй мэт судалгаа, анализ хийх, эмчилгээ оношлогооны аргуудыг турших боломжтой болох юм[122]. Манай дэлхий дээр орших системүүдийн нэгэн адил хүний уураг тархи нь аугаа систем бөгөөд өөрөө мөн л дэд системүүдээс бүрэлдэн тогтдог[8]. Иймээс ерөнхий системийн онолд баримталдаг хууль зарчмууд тархины хувьд ижил юм[67]. Бид янз бүрийн туршилт, сорилыг хүний нандин бие дээр хийлгүй, түүнтэй ижил төстэй загвар дээр судалгааг явуулах нь хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, өвчнийг эрт илрүүлэх, эмчилгээний үр дүнг тооцох, хүний хамгийн нийлмэл систем тархины бүтэц үйл ажиллагааг нарийвчлан шинжилж тогтоох зэрэгт асар их боломжийг нээж байгаа юм.

Удиртгал Тархины торлог бүрхэвчийн дорх харвалт гэдэг нь тархины зөөлөн бүрхүүлийн судас гэмтсэнээс цус торлог (аалзан) бүрхүүлийн дорх зайд нэвтрэн орохыг хэлдэг. Энэ хамшинжийн эмнэлзүйн харьцангуй бие даасан өвөрмөц онцлог нь түүний шалтгаан, эмгэгжамын хүчин зүйлс олон янз байдгаар тайлбарлагдана. Торлогийн дорх харвалтыг саяхан болтол олон төрлийн шалтгаанаар нөхцөлдсөн бие даасан нэг хамшинж хэмээн үзэж байлаа. Харин сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнд торлогийн дорх харвалтыг эмнэлзүйн явцын онцлогоор нь өөр хоорондоо ялгагдах эмнэлзүйн хэд хэдэн хэлбэрүүдээр (цүлхэнгийн, гэмтлийн г.м.) ялган авч үзэх болсон байна (1-8). Судалгааны ажлын зорилго нь тархины торлог бүрхэвчийн дорх харвалтын шалтгаан, эмнэлзүйн хамаарлыг судалж, эмнэлзүйн зонхилох хувилбаруудыг тогооход чиглэгдсэн болно.